Nhật thực chắc hẳn là một cụm từ rất quen thuộc đối với mỗi người phải không? Đây là một trong những hiện tượng thiên văn thú vị của chúng ta đấy? Vậy liệu bạn đã biết gì về nó chưa? Hãy cùng mình tìm hiểu những kiến thức về nhật thực qua bài viết này nhé.
1. Nhật thực là gì?
Nhật thực là một trong những hiện tượng ngoạn mục nhất và là một sự kiện thiên văn hiếm có trên thế giới.
Nó xảy ra khi mặt trăng nằm giữa Trái đất và mặt trời, và mặt trăng phủ bóng lên Trái đất. Hiện tượng này chỉ có thể diễn ra ở giai đoạn trăng non, khi mặt trăng nằm trực tiếp giữa mặt trời và Trái đất và bóng của nó đổ xuống bề mặt Trái đất. Cái tên nhật thực là xuất phát từ nghĩa mặt trời bị “ăn”, và đối tượng cụ ăn mặt trời chính là mặt trăng.
Thông thường chỉ ở một số nơi mới có thể chiêm ngưỡng được hiện tượng này. Bởi vì bóng của Mặt trăng không đủ lớn để bao phủ toàn bộ trái đất, vì vậy bóng đen luôn giới hạn trong một khu vực nhất định (xem hình minh họa bản đồ bên dưới). Những khu vực này thay đổi liên tục trong suốt quá trình diễn ra nó.
Bởi vì như các bạn đã biết mặt trăng và trái đất chuyển động liên tục theo một quỹ đạo cố định. Trái đất của chúng ta liên tục quay quanh trục của nó theo quỹ đạo quanh Mặt trời và Mặt trăng quay quanh Trái đất. Đây là lý do tại sao hiện tượng này dường như di chuyển từ hết từ nơi này đến nơi khác.
2. Những dạng thường gặp
Nhật thực cũng có phân loại. Hiện nay có 4 loại như sau
2.1 Dạng toàn phần
Hiện tượng này xảy ra khi mặt trăng che phủ hoàn toàn mặt trời. Nó chỉ có thể xảy ra khi Mặt trăng ở gần củng điểm quỹ đạo, tức là thời điểm điểm quỹ đạo của Mặt trăng gần Trái đất nhất. Khi đó các vùng bóng tối hoặc nửa bóng tối sẽ sẽ hình thành trên bề mặt trái đất.
Bạn chỉ có thể nhìn thấy hiện tượng này nếu bạn đang ở khu vực mà Mặt trăng phủ bóng tối nhất của nó. Những người đứng ở khu vực nửa bóng tối chỉ có thể chiêm ngưỡng nhật thực một phần.
2.2 Dạng một phần
Hiện tượng này xảy ra khi mặt trăng chỉ có thể che khuất 1 phần của mặt trời. Vì thế nó chỉ có thể đổ bóng nửa tối trên bề mặt trái đất.
2.3 Dạng hình khuyên
Hiện tượng này xảy ra khi đĩa của Mặt trăng không đủ lớn để che toàn bộ đĩa của Mặt trời, và làm lộ các rìa bên ngoài của nó. Vì vậy khi quan sát, ta thấy như đang có một vòng tròn lửa hình thành trên bầu trời. Nhật thực hình khuyên của Mặt trời diễn ra khi Mặt trăng ở gần đỉnh và tâm điểm của Mặt trăng rơi vào Trái đất.
2.4 Dạng lai
Hiện tượng này còn được gọi là nhật thực toàn phần hình khuyên. Đây là loại hiếm nhất trong tất cả các loại nhật thực. Nó chỉ xảy ra khi nhật thực hình khuyên thay đổi thành nhật thực toàn phần hoặc ngược lại.
3. Những điều có thể bạn chưa biết
3.1 Chủ yếu chỉ quan sát được nhật thực một phần
Như các bạn đã biết, hiện tượng này chỉ có thể nhìn thấy ở những khu vực trên Trái đất nơi mà bóng của mặt trăng phủ xuống. Nếu khoảng cách bạn càng gần tâm của bóng tối này, nhật thực quan sát được càng lớn.
Hiện tượng này thường được đặt tên bởi điểm tối nhất hoặc cực đại của chúng. Ngoại lệ là nhật thực lai.
Điểm tối nhất của nó chỉ có thể nhìn thấy từ một khu vực nhỏ trên trái đất. Vì thế ở hầu hết các nơi và trong hầu hết thời gian, nhật thực toàn phần, hình khuyên và nhật thực lai khi quan sát lại khá giống nhật thực một phần.
3.2 Không phải lần trăng non nào cũng xảy ra nhật thực
Để xảy ra nhật thực, cả 3 thiên thể mặt trời, mặt trăng và Trái đất phải nằm thẳng hàng trên một đường thẳng một cách hoàn hảo hoặc gần hoàn hảo. Điều này thông thường xảy ra vào khoảng thời điểm trăng non mỗi tháng âm lịch.
Vì thế sự liên kết của 3 hành tinh này xảy ra vào mỗi tháng âm lịch. Vậy tại sao có lúc vẫn không hình thành hiện tượng này?
Trên thực tế, quỹ đạo di chuyển của mặt trăng bị lệch một góc xấp xỉ 5 độ so với mặt phẳng hoàng đạo (quỹ đạo di chuyển của trái đất xung quanh mặt trời). Đây là nguyên nhân dẫn đến việc không phải kỳ trăng non nào 3 tinh thể cũng nằm thẳng hàng. Những điểm mà mặt phẳng của quỹ đạo mặt Trăng gặp mặt phẳng hoàng đạo được gọi là giao điểm mặt trăng.
Chính vì thế, để 3 hành tinh mặt trời, mặt trăng và trái đất nằm thẳng hàng thì cần phải có thêm 3 điều kiện nữa. Điều kiện trăng non chỉ là một phần trong số 4 điều kiện mà thôi.
Điều kiện thứ nhất là về giao điểm mặt trăng, lúc quỹ đạo mặt trăng cắt mặt phẳng hoàng đạo. Tại thời điểm xảy ra giao điểm này, vị trí của mặt trăng không được quá cao hoặc quá thấp, phải vừa đủ để thẳng hàng và che khuất mặt trời.
Điều kiện thứ 2 là sự thẳng hàng hoàn hảo hoặc gần hoàn hảo của Mặt trời, Mặt trăng và Trái đất chỉ có thể diễn ra khi trăng mới ở xảy ra cận kề lúc có giao điểm Mặt trăng. Điều này chỉ có thể xảy ra trong các khoảng thời gian cách nhau ít hơn 6 tháng một chút và kéo dài trung bình khoảng 34,5 ngày. Chỉ trong thời gian này, hiện tượng này mới có thể xảy ra.
Cuối cùng là yếu tố mặt trời phải ở gần giao điểm của mặt trăng. Có nghĩa là đó là lúc mặt trăng và mặt trời có cùng giá trị hoàng kinh hay còn gọi là kinh tuyến hoàng đạo hoặc xích kinh khi quan sát từ trái đất.
3.3 Nhật thực toàn phần không phải quá hiếm gặp
Như đã nói ở trên, dù đại đa số mỗi lần chúng ta chỉ quan sát được nhật thực một phần nhưng thực ra nhật thực toàn phần cũng không phải quá hiếm hoi.
Trung bình khoảng 18 tháng một lần, tại một khu vực nào đó ở trái đất, chúng ta sẽ có cơ hội chiêm ngưỡng được nhật thực toàn phần. Làm một phép tính đơn giản thì ta sẽ thấy được nhật thực toàn phần xảy ra tới 2 lần chỉ trong 3 năm.
Thế nhưng việc nó không hiếm xảy ra không đồng nghĩa với việc chúng ta có thể quan sát được. Như đã đề cập, chỉ một phần rất nhỏ trên trái đất mới có cơ hội chiêm ngưỡng mà thôi. Vì thế, điều này giống như quay xổ số, với diện tích rộng lớn của trái đất, liệu bạn có thuộc vào diện may mắn để quan sát hiện tượng thiên văn thú vị này một lần trong đời?
Nếu không thì cũng đừng quá chán nản vì có rất nhiều trường hợp như bạn thôi. Bởi theo khảo sát, có những nơi trên bề mặt trái đất có thể sẽ không quan sát được nhật thực toàn phần trong 36 thế kỷ qua rồi.
3.4 Nhật thực xảy ra phổ biến hơn nguyệt thực
Theo nghiên cứu, hiện tượng mặt phẳng quỹ đạo của mặt trăng và của trái đất cắt nhau hằng năm khá phổ biến tại các điểm nút lên và nút xuống của quỹ đạo. Bởi vì thế, mỗi người có thể chiêm ngưỡng ít nhất 2 lần nhật thực và nhiều nhất là 5 lần mỗi năm.
Vậy tại sao trên thực tế số lần chúng ta quan sát, ghi lại nguyệt thực luôn vượt trội hơn nhật thực? Điều này đến từ việc thời gian xảy ra hiện tượng này mỗi lần là khá ngắn ngủi. Điều này đến từ mặt trăng. Nó có kích thước khá nhỏ và chuyển động rất nhanh quanh trái đất nên thời gian phủ bóng rất ngắn. Còn đối với nguyệt thực là khi mà trái đất che phủ ánh sáng từ mặt trời vào mặt trăng, và với diện tích rộng lớn của mình, thời gian che phủ là dài hơn rất nhiều.
3.5 Những lời khuyên khi quan sát
Khác với những hiện tượng thiên văn khác như nguyệt thực, việc quan sát và ghi lại nó là rất dễ dàng khi việc này không yêu cầu những thiết bị quan sát đặc biệt như kính thiên văn. Tất cả những điều kiện cần là một bầu trời ít mây và trong xanh để dễ dàng quan sát hiện tượng này.
Tuy nhiên trong quá trình xảy ra hiện tượng này, bức xạ từ mặt trời là khá mạnh và có thể gây hại đến mắt của bạn vì quan sát lâu hơn bình thường. Cụ thể hơn, Bức xạ tia cực tím của Mặt trời có thể đốt cháy võng mạc trong mắt của bạn, dẫn đến tổn thương vĩnh viễn hoặc thậm chí mù lòa. Vì thế, không bao giờ nhìn thẳng vào hiện tượng này nếu không có bất kỳ kính bảo vệ nào.
Ngoài ra, các thiết bị như ống nhòm, kính thiên văn cũng không nên được sử dụng trong quá trình quan sát. Vì những công cụ này có tính năng hấp thụ ánh sáng, làm gia tăng cường độ bức xạ có thể tiếp xúc với mắt ta.
Vật dùng bạn nên dùng trong việc quan sát nó đó là những chiếc kính lọc (solar glasses) được thiết kế riêng cho việc này. Loại kính này khá rẻ, với giá thị trường dao động chỉ từ 10.000 đến 20.000VNĐ, quá thấp cho việc quan sát hiện tượng hiếm hoi này.
Kính lọc cũng khá dễ mua, chỉ cần tìm kiếm trên mạng thì bạn sẽ thấy rất nhiều nơi bán sản phẩm này. Tuy nhiên cần cẩn thận lựa chọn để tránh việc mua nhầm hàng nhái, kém chất lượng gây những hậu quả đáng tiếc.
Bên cạnh đó, còn một phương pháp xem hiện tượng này mà bạn nên thử đó là hình thức xem gián tiếp bằng cách thiết lập một tấm bìa có lỗ nhỏ hoặc một chiếc hộp bằng bìa carton phía trước ống nhòm hoặc kính thiên văn của bạn. Sau đó phản chiếu ảnh của mặt trời lên một tờ giấy trắng được đặt phía sau.
Kết
Hy vọng những kiến thức mình chia sẻ về nhật thực sẽ là một hành trang bổ ích giúp các bạn nâng cao sự hiểu biết về hiện tượng thiên văn thú vị này. Ngoài ra, hỗ trợ các bạn biết cách quan sát nhật thực đúng cách để tránh những tổn hại không đáng có về sức khỏe.
